काठमाडाैं- अघोरीहरू को हुन्? सर्वप्रथम, अघोरी शब्द कहाँबाट आएको हो भनेर जानाैं। अघोरी शब्द वास्तवमा संस्कृत शब्द अघोरबाट आएको हो, जसको अर्थ निडर व्यक्ति हो। अघोरीहरूलाई शिवको उपासक मानिन्छ र मुख्यतया कपालिका परम्पराका अनुयायीहरू हुन्, त्यसैले कपाल  (नारामुन्ड) सधैँ उनीहरूसँग हुन्छन्।

अघोरी सम्प्रदाय, हिन्दू धर्मको एउटा अनौठो र विवादास्पद पन्थ, आफ्नो परम्परागत रीतिथिति र मान्यताले समाजमा छुट्टै स्थान ओगटेको छ। यस सम्प्रदायको विशेषता भनेकै स्थापित सामाजिक र धार्मिक मान्यतालाई चुनौती दिनु हो। यस अध्ययनले अघोरी सम्प्रदायका सिद्धान्त, प्रक्रिया, इतिहास, र सामाजिक दृष्टिकोणलाई समीक्षात्मक दृष्टिले प्रस्तुत गर्दछ।

अघोरी दर्शनको मूल सिद्धान्त यो हो कि शुद्धताको सीमाबाट बाहिर निस्केर मात्र आध्यात्मिक ज्ञान र ईश्वरसँगको साक्षात्कार सम्भव छ। अघोरीहरूले सामान्यतया राम्रो र नराम्रोको पारम्परिक परिभाषालाई स्वीकार गर्दैनन्। उनीहरूको विश्वास छ कि तिरस्कृत र त्यागिएका वस्तुहरूको माध्यमबाट परम चेतना प्राप्त गर्न सकिन्छ। यसले अघोरी परम्परालाई सामान्य हिन्दू धार्मिक धाराबाट भिन्न बनाउँछ।

अघोरीहरूको आध्यात्मिक अभ्यास मानव जीवनका परम्परागत मूल्य-मान्यतासँग मेल खाँदैन। मान्छेको मासु, दिसा, र अन्य तिरस्कृत वस्तुहरूको सेवन जस्ता प्रक्रियाहरू उनीहरूको आध्यात्मिक प्रगतिको बाटोका रूपमा चिनिन्छन्। यो प्रथा कपालिका सम्प्रदायबाट प्रभावित छ, जसले खप्पर र मानव बलीलाई जीवनपद्धतिको रूपमा अपनाएको थियो। यद्यपि, अघोरीहरूले यस्ता प्रक्रियालाई आत्मज्ञानको साधनका रूपमा हेर्छन्।

अघोरी सम्प्रदाय १८औँ शताब्दीदेखि चर्चामा आएको पाइन्छ। यसको जरो भने कपालिका सम्प्रदायमा गाडिएको छ, जुन मध्यकालीन भारतमा कुख्यात थियो। कपालिका सम्प्रदाय अब अस्तित्वमा नरहे पनि अघोरीहरूले त्यसका अधिकांश परम्परालाई आत्मसात गरेका छन्। उनीहरूले खप्परलाई पूजा सामग्रीका रूपमा प्रयोग गर्छन् र मसानघाटमा ध्यान तथा साधना गर्छन्। अघोरी सम्प्रदायले बाबा किनारामलाई पछ्याउँछ, जो १८औँ शताब्दीका थिए, उनले गरेको कामलाई आफ्नो परम्पराको हिस्सा मान्छन्।

अघोरीहरू परम्परागत सामाजिक नियमलाई अस्वीकार गर्छन्। उनीहरू आफ्नो परिवारसँग सम्पर्क तोड्छन् र बाहिरी संसारसँग कमै सम्बन्ध राख्छन्। लण्डनस्थित स्कूल अफ अफ्रिकन एन्ड ओरिएन्टल स्टडिजका संस्कृत प्राेफेसर जेम्स म्यालिन्सनका अनुसार, अघोरी साधुहरूको बौद्धिक स्तरमा विविधता पाइन्छ। केही साधुहरू तीक्ष्ण बुद्धिका हुने गरेका छन्, जसले इतिहासमा राजाहरूलाई सल्लाह दिने काम समेत गरेका थिए।

अघोरी सम्प्रदायलाई सामान्यतः समाजले अस्वीकार गरे पनि पछिल्लो समय उनीहरूले समाजसेवामा योगदान दिन थालेका छन्। उदाहरणका लागि, कुष्ठरोगीको उपचारका लागि अस्पतालहरू सञ्चालन गर्ने कार्य अघोरीहरूको समाजप्रतिको सकारात्मक योगदानको दृष्टान्त हो। यद्यपि, उनीहरूको जीवनशैली र अभ्यासले अधिकांश मानिसमा डर र आकर्षणको मिश्रित भावना पैदा गरेको छ।

अघोरीहरूले मृत्यु, मसानघाट, र शारीरिक सम्बन्धका विषयमा परम्परागत समाजको धारणालाई चुनौती दिन्छन्। उनीहरू शवसँग शारीरिक सम्बन्ध राख्ने जस्ता प्रथालाई स्वीकार गर्छन्, तर समलिङ्गी सम्बन्धलाई अस्वीकार गर्छन्। यस्तो विरोधाभासले उनीहरूको दर्शनलाई अझ रहस्यमय बनाएको छ।

अघोरीहरूले सामान्यतया भगवान शिवको पूजा गर्छन्, जो संहार र पुनर्जन्मका देवता मानिन्छन्। मसानघाटमा ध्यान गर्ने उनीहरूको अभ्यास मृत्युलाई आत्मज्ञानको पहिलो पाइलाका रूपमा हेर्ने दर्शनसँग मेल खान्छ। उत्तर भारतमा अघोरी परम्परामा महिलाहरूको सहभागिता विरलै हुन्छ, तर बंगालमा महिलाहरूले पनि यस सम्प्रदायमा भूमिका निर्वाह गर्ने गरेकाे देखिन्छ।

अघोरीबारेको एउटा पुस्तक 'अघोरीः ए बायोग्राफिकल नोबल' का लेखक मनोज ठक्करका अनुसार, अघोरीहरूबारे धेरै मानिसमा गलत धारणाहरू छन्। उनीहरूलाई घृणाजनक रूपमा हेर्ने प्रवृत्ति भए पनि, अघोरीहरू सरल जीवनयापन गर्ने र प्रकृतिसँग सामंजस्यमा बस्ने प्राणी हुन्। उनीहरूको मान्यता छ कि सबै वस्तु ईश्वरको अंश हो र त्यसैले तिरस्कार वा घृणाको कुनै स्थान हुनुहुँदैन।

अघोरीहरू सामान्यतः परम्परागत समाजबाट अलग रहन रुचाउँछन्। तर, केही अघोरीहरूले फोन र सार्वजनिक यातायात जस्ता आधुनिक सुविधाहरू प्रयोग गर्न थालेका छन्। कपडा लगाउने र सार्वजनिक स्थानमा सामान्य व्यक्तिहरूझैं प्रस्तुत हुने अघोरीहरूको अभ्यासले उनीहरूको परम्परागत छविमा परिवर्तन ल्याएको छ।

अघोरी सम्प्रदायले हिन्दू धर्मको स्थापित मान्यताहरूलाई चुनौती दिने एउटा सशक्त पन्थका रूपमा आफूलाई स्थापित गरेको छ। समाजले उनीहरूको जीवनशैलीलाई स्वीकार्न कठिनाइ अनुभव गरे पनि उनीहरूको दर्शनले मानव चेतनाको सीमालाई फराकिलो बनाएको छ। मृत्युलाई जीवनको एउटा अभिन्न पाटोका रूपमा हेर्ने उनीहरूको दृष्टिकोणले जीवन र मृत्युबीचको सम्बन्धबारे गहिरो सोच्न बाध्य बनाउँछ। समाजले उनीहरूको रहस्यात्मकता र अनौठोपनलाई पूर्ण रूपमा बुझ्न नसकेको भए पनि अघोरी सम्प्रदाय एक गहन आध्यात्मिक परम्पराका रूपमा रहेको छ।

भारतकाे प्रयागराजको संगम सहरमा महाकुम्भ सुरु हुने भएकाे छ। यस महोत्सवमा भाग लिन देश र संसारभरबाट भक्तहरू आउँछन्। सबै अखाडाका सन्तहरु त आउँछन् नै महामण्डलेश्वर र अघोरी साधुहरू पनि कुम्भमा सहभागी हुनेछन्।

शिवबाहेक अघोरी साधुहरू पनि शक्तिको रूपमा कालीको उपासक हुन्। यसकारण उनीहरूले आफ्नो शरीरमा खरानी लपेटेर राख्छन्, रुद्राक्षको माला र पुरुषको टाउको पनि उनीहरूको पहिरनको हिस्सा हो। सामान्यतया अघोरी साधुहरू एकान्तमा बस्छन् र सार्वजनिक स्थलमा विरलै देखिन्छन्।

तिनीहरू कुम्भ जस्ता धार्मिक कार्यक्रमहरूमा मात्र सार्वजनिक रूपमा देखिन्छन्। त्यस्ता साधुहरू मुर्दाघाट वा केही दुर्गम क्षेत्रमा बस्छन्, जहाँ सबैजना जान सम्भव हुँदैन, किनकि यस्तो ठाउँ उनीहरूको साधनाका लागि सबैभन्दा अनुकूल मानिन्छ।

अघोरीहरू पहिले काशीबाट उत्पत्ति भएका थिए र त्यसपछि देशभरका मन्दिरहरूमा फैलिएका छन्।