परिचय  
नेपालको सांस्कृतिक धरोहर र परम्परागत संस्कारहरूले हाम्रो जीवनलाई गहिरो प्रभाव पार्ने गर्छ। धेरैजसो संस्कार र रीतिहरू परम्परागत विश्वासहरूमा आधारित छन्, जसमा धार्मिक र सांस्कृतिक दृष्टिकोण महत्त्वपूर्ण हुन्छ। तर, यी संस्कारहरूको वैज्ञानिक पक्ष बुझ्नाले हामीलाई तिनीहरूको उपयोगिता र प्रभावको बारेमा नयाँ दृष्टिकोण दिन सक्छ। यो लेख संस्कार र रीतिरिवाजहरूको वैज्ञानिक पक्षको व्याख्या गर्दछ, जसले व्यक्तिको मानसिक र शारीरिक स्वास्थ्यमा सुधार ल्याउँछ।
 
१. पूजापाठ र ध्यान: मानसिक स्वास्थ्यमा असर  
पूजापाठ र ध्यानको परम्परा भारत र नेपालमा सदियाँ पुरानी छ। यी अभ्यासहरूले मानिसलाई मानसिक शान्ति, तनावमुक्ति, र मानसिक ध्यान केन्द्रित गर्न मद्दत पुर्‍याउँछन्। ध्यानले मस्तिष्कलाई शान्त राख्न, तनाव घटाउन र मानसिक अवस्थालाई सन्तुलित राख्न मद्दत पुर्‍याउँछ (Khanna, 2020)।

ध्यानको अभ्यास गर्दा मस्तिष्कका विभिन्न क्षेत्र सक्रिय हुन्छन्, जसमा न्यूरोtransmitters जस्तै सेरोटोनिन र डोपामिनको स्राव बढ्न सक्छ, जसले मानसिक शान्ति र खुशीको भावना ल्याउँछ छ । पूजापाठ र मन्त्र उच्चारणका कारण मानिसको मानसिक ध्यान वर्तमानमा केन्द्रित हुन्छ, जसले मानसिक शान्ति र सन्तुलन ल्याउँछ।

 २. पूजापाठका सामग्रीहरूको वैज्ञानिक पक्ष  
पूजापाठमा प्रयोग गरिने सामग्रीहरू जस्तै पिपलका पात, बेलका पात, चन्दन, र फलफूलहरू वैज्ञानिक दृष्टिकोणबाट पनि महत्त्वपूर्ण छन्। पिपलका पात र बेलका पातको प्रयोग शुद्धता र सकारात्मक ऊर्जा ल्याउनको लागि गरिन्छ। यी वनस्पतिहरूमा बायोएक्टिभ कम्पाउन्डहरू पाइन्छ, जसले शरीरको प्रतिरक्षा प्रणालीलाई बलियो बनाउँछन् र तनावलाई कम गर्न मद्दत गर्छन्

(Sharma et al., 2017)।

फलफूलहरूको प्रयोग पनि शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्यका लागि फाइदाजनक छ। उदाहरणका लागि, केलेको पात वा मुन्तीराका पातहरूमा विभिन्न एंटीऑक्सिडन्ट र प्रोटीनहरूको गुण हुन्छ, जसले शरीरको पोषण र स्वास्थ्यमा सुधार ल्याउन मद्दत पुर्‍याउँछन् (Singh & Sharma, 2015)।

 ३. शङ्खको आवाज र यसको वैज्ञानिक प्रभाव  
शङ्खको आवाजसँग सम्बन्धित धार्मिक र सांस्कृतिक विश्वासहरू पनि वैज्ञानिक दृष्टिकोणमा धेरै महत्त्वपूर्ण छन्। शङ्खको आवाज सुनेपछि मानिसमा सकारात्मक ऊर्जा उत्पन्न हुन्छ र मानसिक शान्ति प्राप्त गर्न मद्दत गर्छ। यस आवाजले मस्तिष्कमा साकारात्मक लहरहरूको उत्पत्ति गर्छ, जसले तात्कालिक तनावलाई घटाउँछ(Singh & Sharma, 2015)।

शङ्खको आवाजको गूञ्ज शरीरका चक्रहरूको सन्तुलनमा मद्दत गर्छ र वातावरणमा सकारात्मक ऊर्जा फैलाउँछ। यसको प्रभावले मानसिक र शारीरिक स्वास्थ्यमा सुधार ल्याउन मद्दत गर्छ, जसलाई आधुनिक विज्ञानले पनि स्वीकार गरेको छ।

 ४. चन्दनको टीका र यसको प्रभाव  
चन्दनको टीका लगाउँदा शरीरमा सकारात्मक तरङ्गहरू उत्पन्न हुन्छन्, जसले मानसिक र शारीरिक स्वास्थ्यमा सन्तुलन ल्याउँछ। चन्दनको बायोकेमिकल गुणहरूले शरीरमा इन्फ्लेमेशनलाई कम गर्न र मानसिक शान्ति प्राप्त गर्न मद्दत पुर्‍याउँछन् (Kaur & Suri, 2014)। चन्दनको सन्देश र गुणले दिमागलाई शान्त राख्न र तनाव कम गर्न मद्दत गर्छ।

चन्दनको टीका आज्ञा चक्र (Kaur & Suri, 2014)। को सक्रियता बढाउन सहयोग गर्छ, जसले मानसिक स्पष्टता र सकारात्मक सोचमा वृद्धि गर्दछ। यो प्रक्रिया शरीर र मस्तिष्कलाई सन्तुलित राख्न मद्दत पुर्‍याउँछ र दैनिक जीवनमा शान्ति ल्याउँछ।

५. विज्ञान र संस्कारको मेल  
संस्कार र रीतिहरू धार्मिक र सांस्कृतिक दृष्टिकोणले जति महत्त्वपूर्ण छन्, त्यति नै विज्ञानले पनि तिनीहरूको प्रभावलाई स्वीकार गर्न थालेको छ। संस्कारहरूको वैज्ञानिक पक्ष बुझ्नले व्यक्तिहरूलाई यी परम्पराहरूलाई अझ बढी सम्मान गर्ने मौका दिन्छ। यी परम्पराहरू केवल धार्मिक विश्वासको रूपमा मात्र होइन, मानसिक र शारीरिक स्वास्थ्यका लागि पनि महत्त्वपूर्ण हुन्।

निष्कर्ष  
समाप्तिमा, संस्कार र रीतिरिवाजहरू केवल धार्मिक वा सांस्कृतिक अभ्यास मात्र होइन, यी अभ्यासहरूको वैज्ञानिक पक्ष पनि महत्वपूर्ण छ। पूजापाठ, ध्यान, शङ्खको आवाज, चन्दनको टीका, र अन्य संस्कारहरूले मानसिक र शारीरिक स्वास्थ्यमा सकारात्मक प्रभाव पार्ने क्षमता राख्छन्। यसले व्यक्तिहरूलाई शान्ति, सन्तुलन, र स्वस्थ जीवनशैलीको मार्गमा मद्दत पुर्‍याउँछ। यी अभ्यासहरूको वैज्ञानिक पक्षलाई बुझेर हामी आफ्नो परम्परालाई अझ प्रभावकारी र उपयोगी बनाउन सक्छौ