प्रस्तावना

शिक्षा समाजको मेरुदण्ड हो। गुणात्मक शिक्षा भनेको केबल ज्ञान र सिपको वितरण मात्र नभई एक व्यक्ति, समाज, र राष्ट्रको समग्र विकासको माध्यम हो।"Education is the most powerful weapon which you can use to change the world," भनेझैं गुणात्मक शिक्षाले व्यक्तिमा समृद्धि, आत्मनिर्भरता, र समाजको निर्माणमा योगदान पुर्याउने महत्वपूर्ण क्षमता विकास गर्छ। नेपालजस्ता विकासशील मुलुकहरूमा गुणात्मक शिक्षाको आवश्यकता अझ महत्वपूर्ण छ, किनभने यसले विद्यार्थीलाई आधुनिक चुनौतीहरू सामना गर्न सक्षम बनाउँछ। तर, विगतका दशकहरूमा नेपाली समाजमा गुणात्मक शिक्षा प्राप्तिका लागि विदेशमा अध्ययन गर्नुपर्ने मान्यता व्यापक देखिन्छ। 

गुणात्मक शिक्षा : मापन र मुख्य विशेषताहरू 

गुणात्मक शिक्षा भनेको शैक्षिक व्यवस्थामा मात्र सिमित नभई जीवनको समग्र सन्दर्भमा लागू हुने अवधारणा हो। यसले व्यक्तिको मात्र होइन, समाजको नै विकासमा योगदान पुर्याउँछ। यस शिक्षाले व्यक्तिको अन्तर्निहित क्षमतालाई उजागर गर्दै उनको आत्मनिर्भरता र आत्मविश्वासको विकास गर्दछ। यो शिक्षा केवल ज्ञानको हस्तान्तरणमा मात्र सिमित छैन, बरु विद्यार्थीमा विचार गर्ने, विश्लेषण गर्ने, सृजनात्मकता प्रकट गर्ने क्षमता विकास गर्दछ। 

गुणात्मक शिक्षा र यसको महत्व

"Quality education is about empowering people to become critical thinkers and problem-solvers."यसले व्यक्तिलाई नयाँ दृष्टिकोणमा सोच्न, विश्लेषण गर्न, र विचारहरूलाई कार्यान्वयनमा ल्याउन प्रेरित गर्दछ। गुणात्मक शिक्षाले निम्नलिखित विशेषताहरूमा जोड दिन्छस्

१.सृजनात्मकता र सोचाइको स्वतन्त्रता  
२.समाजप्रतिको जिम्मेवारी र मानवीय मूल्यहरूको विकास  
३.सन्तुलित जीवन र दिगो विकासको लागि आवश्यक ज्ञान र सीपको विकास

नेपालमा गुणात्मक शिक्षाको आवश्यकताः वर्तमान स्थिति

नेपालमा गुणात्मक शिक्षाको अभावले गर्दा विद्यार्थीहरू विदेशमा आकर्षित हुने प्रवृत्ति व्यापक छ।"The grass always seems greener on the other side of the fence," भनेझैं धेरै विद्यार्थीहरू विदेशी शिक्षामा गुणात्मकता खोज्छन्। यद्यपि, यहाँको शिक्षा प्रणालीमा समेत गुणात्मक शिक्षाको सम्भावना रहेको छ। आजको प्रविधि(प्रवाहित युगमा, हामी गुणात्मक शिक्षाको आवश्यकतालाई पूरा गर्न आफ्नै मुलुकमा सजिलो र किफायती रूपमा उपलब्ध गराउन सक्ने अवस्थामा छौं। 

 वर्तमानमा देखिएका चुनौतीहरू

नेपालमा गुणात्मक शिक्षाको अभावको मुख्य कारणहरूमध्ये शिक्षा प्रणालीमा सैद्धान्तिक र प्रायोगिक शिक्षाको सन्तुलन अभाव प्रमुख हो। यहाँ शिक्षक र विद्यार्थीहरूबीचको अन्तरक्रियामा कमी, शिक्षण प्रक्रियामा नवीनताको अभाव, र विद्यार्थीलाई स्वतन्त्र रूपमा सोच्ने अवसरको कमी रहेको छ। 

गुणात्मक शिक्षाका लागि विदेशीनुपर्ने आवश्यकतास् भ्रम र यथार्थ

"Quality education begins at home, not overseas." गुणात्मक शिक्षा प्राप्त गर्न विदेशीनुपर्ने धारणा विशेष गरी विकासशील मुलुकहरूमा प्रचलित छ। यो केवल विदेशी मुलुकको ज्ञान र प्रविधिको खोजको कारण मात्र होइन, तर विदेशी डिग्रीले कामको अवसर बढ्ने आशाले पनि प्रेरित भएको हो। यद्यपि, आजको विश्वमा प्रविधिले संसारलाई एकीकृत गरेको छ र लगभग सबै देशमा समान गुणस्तरको शिक्षा प्राप्त गर्न सकिने अवस्थामा पुर्याएको छ।

नेपाली समाजमा विदेशी शिक्षा मोह

नेपाली समाजमा गुणात्मक शिक्षाको चर्चा गर्दा प्रायः विदेशी शिक्षालाई गुणात्मक शिक्षा भनेर बुझ्ने गलत परम्परा रहेको पाइन्छ। विदेशमा अध्ययन गर्ने विद्यार्थीहरूले बढी जिम्मेवारी, फरक संस्कृतिको अनुभव र नयाँ विचारहरूलाई आत्मसात गर्ने अवसर पाए तापनि, यो आवश्यकता अनिवार्य भने छैन। 

गुणात्मक शिक्षाको विकासमा नेपालका सम्भावना र चुनौतीहरू

नेपालमा गुणात्मक शिक्षाको सम्भावना प्रचुर मात्रामा रहेको छ, विशेषगरी प्रविधिको विकासले गर्दा। अहिलेको विश्वमा इन्टरनेट, अनलाइन पाठ्यक्रम, र विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय शैक्षिक प्लेटफर्महरूको पहुँच सजिलो भएकोले नेपालमा गुणात्मक शिक्षाको विकास सम्भव भएको छ।

 गुणात्मक शिक्षा प्रवर्धन गर्नका लागि आवश्यक कदमहरू

गुणात्मक शिक्षा स्थापना गर्नका लागि नेपालले निम्नलिखित उपायहरू अपनाउन सक्नेछ
  
१.शिक्षा प्रणालीमा सुधारस् शिक्षा प्रणालीमा शिक्षण विधि सुधार गर्दै शिक्षकहरूको क्षमता अभिवृद्धि र विद्यार्थीहरूको सृजनात्मकता उजागर गर्न आवश्यक छ।
  
२.प्रविधिको प्रभावकारी उपयोगस् गुणात्मक शिक्षाको पहुँच प्रविधिको उपयोग गरेर सम्भव छ। अनलाइन शिक्षण सामग्री, विश्वस्तरीय पाठ्यक्रमहरू, र अन्य शैक्षिक प्लेटफर्महरूको उपयोग गरिनुपर्छ।
  
३.स्वदेशमै अन्तर्राष्ट्रिय मान्यतास् अन्तर्राष्ट्रिय मान्यता प्राप्त शैक्षिक कार्यक्रमहरू नेपालमै सुरू गर्न सकिनेछ। 

आत्म पहिचान र गुणात्मक शिक्षाको अन्तर्सम्बन्ध

"Knowing yourself is the beginning of all wisdom." गुणात्मक शिक्षा केवल बाह्य ज्ञानको मात्र नभई व्यक्तिको आत्म(पहिचान र आफ्नै अस्तित्व बुझ्नमा पनि केन्द्रित हुन्छ। व्यक्तिले आफ्नो क्षमताको पहिचान गर्दै जीवनलाई सन्तुलित र सुखमय बनाउन चाहन्छ भने त्यसका लागि गुणात्मक शिक्षा अपरिहार्य छ। 

स्वदेशमै गुणात्मक शिक्षा प्राप्तिको सम्भाव्यता

नेपाली समाजमा नैतिकता, संस्कृति, र परम्पराको भूमिकालाई अझै पनि शिक्षा प्रणालीमा प्राथमिकता दिइएको छ। गुणात्मक शिक्षा प्राप्त गर्ने प्रयासमा नेपाली विद्यार्थीहरूले आफ्नो पहिचान र अस्तित्वलाई बलियो बनाउन सक्छन्।"You don’t have to travel the world to learn; sometimes, you just need to look within."यस अवधारणालाई आत्मसात गरेर व्यक्तिले आफ्ना क्षमताको विकास नेपालमै गर्न सक्छ।

 निष्कर्ष

गुणात्मक शिक्षाको आवश्यकता र त्यसको खोजमा विदेश जाने प्रवृत्तिको वास्तविकता हेरौं भने, गुणात्मकता आफैँभित्र र आफ्नै समाजमा नै खोज्न सकिन्छ। प्रविधिले आजको शिक्षालाई अझ प्रभावकारी र पहुँचयोग्य बनाएको छ। 

नेपालमा गुणात्मक शिक्षाको प्रवर्धन गर्नु भनेको समाजको सुदृढिकरण गर्नु हो।"Be the change you want to see in the world," भन्ने गान्धीको भनाइलाई आत्मसात गरेर प्रत्येक विद्यार्थी, शिक्षक, र अभिभावकले गुणात्मक शिक्षाको खोज नेपालमै गरून्, यसले मात्र नेपालमा दिगो विकासको आधार निर्माण हुनेछ। 

(लेखक ज्ञानसागर माध्यमिक विद्यालय, नेपालगञ्ज बाँकेका  
प्रधानाध्यापक हुन )